Chechen Myth: “Pxharmat”
This myth was written down in 1937 in Itumqälla by Axhmad Suleymanov from Sulim Murtazaliyev who told it by heart.
May God do good to you, may you live long with good, may evil not come to you, may good come to you! I will tell you a tale, I will tell you a wonder. Make your ears attentive like ears of a deer, make your eyes attentive like eyes of a wolf!
It was a long time ago, when those icy mountains were higher than they are now, when there was no show and ice in their summits, but instead there were various flowers, good smelling grasses, when in the deep gorges and on the mountain slopes, there were snow and ice that never melted.
I will tell you since what time there is snow in that summit of Baş-Lam, I will tell you since what time in the fields and in mountain slopes, there are pleasant smelling grasses and various flowers.
In those times, our ancestors Närt Erstxós lived in deep gorges, high towers, and caves. They were very tall, like these mountains. Their horses also were large. Närt Erstxós were strong like bears, courageous like wolves, agile like tigers, and cunning like foxes. They could easily tear pieces from mountain rocks and throw them, they could make heavens tremble with their voices, but they still were powerless because they did not have fire.
However, mighty Siela (god of fire) was merciless and ruthless. He was the owner of the heavens and fire was his property. Why power is needed if it is useless for people? What is the use of power if people suffer because of it?
In order to demonstrate his power to Närt Erstxós, Siela would sit in fire chariots and drove above the heavens, making terrible noise as if the heaven was crushed and broken in pieces.
Wow! How he surprised people!
Wow! How he terrified the earth!
Siela’s heavenly dwelling place was always covered with black clouds. Siela filled clouds with rain and sent them to the earth. Rain like hail and ice fell on the earth, causing people even more sorrow and calamity. He shoot lightnings on the earth, using a bow made of rainbow and fire. Siela had authority over both good and evil.
Siela was generous to give evil, but mean to give good.
People could hardly get good from him, but Siela himself gave evil.
There was eternal enmity between the heavens and the earth!
There was eternal fight between Siela and people!
The more Närt Erstxós were upset by sorrow and calamity, the more Siela was happy. The more Siela was happy, the more upset was Sata, Siela’s beloved one and mother of Närt Erstxós. Sata very much wanted to help Närt Erstxós, but was afraid of Siela.
At that time, in the mountains, there lived a mighty Närt Pxharmat. Pxharmat was a very skillful blacksmith. He made swords, shields, and chain-mail shirts of cold bronze for Närts, asking only for a good word. Good word is very valuable in the mountains. Be happy! Be lucky! Be victorious! Be free! Pxharmat was a modest, generous, and strong Närt. He spoke little, but thought a lot. He thought how to help people, how to get fire. Siela did not give it. Since Pxharmat was born, he accumulated all the good human attributes: strength, dexterity, keen mind, knack, and patience.
His horse Turpal walked around freely in the mountains. “Horse becomes stronger when horse-man rides him, and man becomes stronger in labor and fight! Then, why does your Turpal always walk freely?” asked Närts. Pxharmat replied: “My horse is strong enough. There will be time when he takes a smoldering log from heavenly hearth!” Närt Erstxós sincerely laughed at Pxharmat’s words. But Pxharmat thought how to help people.
Pxharmat called his Turpal. At of this cry, Argun’s gorge thundered, mountains trembles, and mighty Siela woke up and turned to another side.
Turpal that was grazing far away in the mountains heard his master’s call and neighed in reply. It cause waves of Argun to hide themselves in mountains and waters of Argun to pour out of their marble riverbanks. Animals in the mountains were frightened and stood still. Turpal came to his master with a speed of a lightning.
Pxharmat took a mace into his hands, attached a shield of bison leather to his elbow, hanged a bow on his neck, attached quiver filled with arrows at his side, put on a chain-mail shirts, attached a sword to his belt, and took a spear into his hand. He saddled his horse Turpal, drank a full horn of mountain goal filled with yay (Chechen national beer), saying: “Let a foot be stable as in tar, let a hand be stable as in dough.” He sat on the horse and went to the place where nobody had gone and from where nobody had come back.
Närt Erstxós scattered millet on the road where Pxharmat was going to go in order that he would be lucky and they put a vessel filled with millet so that he would go light and empty and come back heavy and full! Pxharmat was riding for a long time. He was on the way seven days and seven nights. He passed through seven mountains and seven gorges. Eventually, he came to the foot of that highest mountain Baş-Lam that reaches the heavens where Siela lives. Pxharmat took a long and hard way, climbing to the top of the mountain. His way was through is hard slopes. On the top of the mountain, there were pleasantly smelling herbs, various flowers, and beautifully singing birds.
From time to time, sun-like Sata, Siela-Sata, Siela’s beloved one and Närt Erstxós’ mother came to the top of the mountain to rest. She took an image of a bird and came to Pxharmat. She spoke, using human language:
“Hey, mighty Närt, you came to the top of Baş-Lam with some purpose.”
“This is right, generous bird, I came to the top of Baş-Lam with some purpose. I came to take smoldering log from the heavenly hearth and will not come back without it,” – Pxharmat replied.
“The one who has a good intention will be lucky. I will help you. Is your horse swift?” – Siela-Sata asked.
“My horse is more swift than wind.”
“Is your horse strong?”
“My horse is strong. Where it hits with its hoof, this place becomes a fountain.”
“Are you strong yourself?”
“In my hands, cold bronze becomes softer than tar and wax,” – Pxharmat replied to Siela-Sata.
Siela-Sata told Pxharmat how and in what way it is possible to come to Siela’s hearth and how to take a smoldering log from it.
“Siela is sleeping now. Let your horse, running like a wind, jump over the hearth. At that time, bend down, take a smoldering log, and drive your horse to the top of Baş-Lam. Be careful! Siela is terrible and cruel! If he wakes up, you will not be able to come back alive and bring fire.”
Pxharmat did as Sata advised him.
Pxharmat’s horse swiftly jumped over Siela’s hearth. At that moment, Pxharmat bent down, took a smoldering log from the hearth, and went to the top of Baş-Lam. Due to horse Turpal’s swiftness, a fire tail followed Pxharmat. Siela woke up because some sparks got into his nostrils.
He saw a brave Närt bringing fire from heavens to the earth for people.
Siela got very frightened because he knew that if people got fire, they would become strong and brave and would try to rebel against him.
He started a terrible pursuit of a brave Närt.
Siela untied a sack with dark night. It became so dark that Pxharmat did not see his fingers and ears of his horse. Both Närt and his horse could not see anything. They could easily fall into precipice. However, wonderful bird Siela-Sata flied in front of them and showed them the way by her wonderful singing. Siela saw that dark night was unable to stop Pxharmat and his horse. So, he untied another sack with a terrible storm. Terrible storm and dark night were going to destroy brave Närt and his horse. However, the wonderful bird showed them the way by her beautiful singing.
The brave Närt saw that the storm was going to put out his smoldering log. Without hesitations, he hid the fire in his bosom. Due to strong wind, Argun’s waters came out of their course. Large oaks were take out of the ground with their roots and were tossed in the sky like straw.
Siela saw that dark night and terrible storm could not stop Närt and his horse and that he was not damaged be his heavenly pursuit. So, Siela untied his third sack with coldest frost. The coldest frost caused rocks to crack, making terrible noise, and mountains to become smaller. However, fearless Närt Pxharmat and his horse Turpal moved on.
Siela was very frightened. He saw that the brave Närt and his horse were near the foot of Baş-Lam and that they were going to hide themselves in a cave. He took his bow made of fire and light and began to shoot lightnings toward Närt. The lightnings caused the mountains to tremble, frozen fountains to melt, and the waves of Argun to go to mountain slopes. High mountains trembled as if they were alive.
The strongest frost, the terrible storm, the dark night, and the lightnings could not stop or lead astray fearless Närt Pxharmat and his horse Turpal.
They entered the cave where Närts were waiting for them.
“Take it! Here is fire for you!” – Pxharmat said to amazed Närt Erstxós. “In every tower, in every cave, in every house, light fire! Let there be much fire, warm, and light in every home! Let there be happiness with you!”
At that time, there was a terrible noise. The heaven proclaimed eternal enmity toward the earth. In turn, people proclaimed about their eternal fight toward heaven.
“Be happy!” – the fearless Närt said again.
At that time, there was a terrible noise in the mountains because of heavenly thunder and lightnings.
“People, be happy! I have to undergo eternal torment! I will undergo torment in order to deliver you from Siela’s anger! Do not be upset about me!”
Leaving the cave, the fearless Närt Pxharmat went to the mountain Baş-Lam through lightnings, cold, dark night, and storm. Above his head, there were lightnings, storm tossed him around, his arms and legs got stiff because of cold, dark night surrounded him. It was because Siela, being angry, expressed his malice.
Seeing the brave Närt Pxharmat who was going to the dome of heaven, to the top of Baş-Lam, Siela slowly put the storm, cold, and night into his sacks. Gradually, snow and ice were moving higher from the valleys, gorges, and mountain slopes to the top of Baş-Lam, following Pxharmat.
The summit of Baş-Lam got covered with snow and ice. It put a white, snowy cap on its head forever.
Siela shouted: “Let you eternally long for the fire that you brought out from the heavens. Let you eternally long for warm!”
Siela sent his faithful servant one-eyed Uzhu with bronze chains to Pxharmat.
One-eyed Uzhu tied Pxharmat to the icy summit of Baş-Lam with bronze chains. Siela cursed him. Since then, everything good is cursed by god, and everything cursed by god is approved by people! There is an eternal enmity between the heavens and the earth! There is eternal fight between people and Siela!
Every morning, the queen of all the birds Ida comes to the tied Pxharmat.
She sits on his knees and every time asks the same question:
“Hey, miserable Pxharmat! Hey, pitiful Pxharmat! Do you repent for what you did? If you repent, I will not touch you. If you do not repent, I will peck your liver!”
In spite of the terrible torment that he is going to undergo, Pxharmat always gives the same answer:
“No, no! I did not repent. I gave warm and light to people! I should not repent of a good action that I did.”
Ida sharpens her steel beak with a rock and pecks Pxharmat’s liver.
Närt Pxharmat does not utter a sound. His eyes never becomes wet. He undergoes this great torment and pain with a great courage and patience. Since this time, as Waynakhs [Chechens and Ingushs] say, Närt Erstxó men never cry! Since this time, there is snow on the summit of Baş-Lam. Siela gathered all the snow and ice from valleys, gorges, and mountain slopes to the summit of Baş-Lam where Pkharmt is tied in order to increase his desire for warm and fire.
Since this time, it is warm in valleys, gorges, and mountain slopes. This warm is from the fire brought by Pxharmat from the heavens. Since this time, at the foot of the mountain and in valleys, there are pleasant smelling herbs and various flowers. Beautiful, wonderful birds live there. However, at the summit of Baş-Lam, there is cold, eternal storm, and never melting hard ice. Pxharmat is tied there. He will be in eternal torment. However, he will never die.
Turpal never dies. Turpal will live forever!
Pxharmat
Xhuna Dala dika diyrig, dikanca xho duqa vaхarg, vonna xho thäxhatеttarg, dikanna xho xhalхavaхarg! Diycaniy-älliy, hun du xhuna, as cxha tüyra düycur du xhuna, tur-tamaša büycur bu xhuna. Lunan lеrgaš samadaхalaxh, bеrzan bjärgaš sеrladaхalaxh!..
Asa xhuna düycur du ocu djogarçu bašlamanan körtеxh lo maca düyna jüllu, šеraçu arеnaškaхxhiy, lamaniyn basеškaхxhiy хaza xhozha yolu bеcaššiy, tayp-taypana zеzagaššiy maca düyna düylu…
Macaх xhalхa zaman çoxh i djogaxh šuna guš dolu lеqa lämnaš qin a lеqa хilla, cеran kortoškaxh hinca sanna loy, šay a docuš, хaza bеcaššiy, zеzagaššiy хilla. Tqha xhalхa zaman çoxh cqha a ca dеšaš loy, šay khorgaçu jannaškaхxhiy, lamaniyn basеškaхxhiy, šеraçu arеnaškaхxhiy хilla.
Ocu хеnaxh vayn day, närt-orstхoy, jannaškaхxhiy, xhехaškaхxhiy, lеqaçu bjävnaškaхxhiy bехaš-jaš хilla. İ djogara lämnaš sanna lеqa хilla üš. Cеran doy a хilla ištta dakqiy. Çеrçiy sanna nicqh boluš хilla närt-orstхoy, bеrzaloy sanna mayra хilla, ċöqhaš sanna kadе хilla, cxhogalš sanna mеkar хilla.
Katuхiy, atta sxhayokqiy, lamanan tarх qussuš хilla cara, moxh tuхiy, lamanaš dеkoš хilla, ċogha tuхiy, stiglanaš еgoš хilla cara. Dеlaxh a ghorasiz хilla üš — ċе ca хilla cеran karaxh.
Nicqh bolu Sеla qhiza хilla, jazapе хilla. İza хilla stigalan da, ċе a cünan dolaxh хilla.
Hun payda bu nicqhan a, cunaх adamašna dika doluš ca хilça?
Hun payda bu nicqhan, cunaх adamašna jazap-bala хüluš хilça? Närt-orstхošna, šеgara nicqh gayta, ċеran xhorkanaš thе a хoiy, inzarе yokqa ghovgha ghattoš хilla Sеlas, stigala kagluš, daqhanaš хüluš, oxhathеyölхuš sanna хötüytuš, yеrrig stigala a qhеqhoš. Sеla jaš volu stiglan järçеš daima järzhaçu marхaša xhuldinеra. Doghanaх yuzayoy, marхaš lätta xhovsayoy, ocu doghanaх ša, qhora lätta еlхayora Sеlas, adamašna thе qin a dokqa jazap dossoš. Kеst-kеstta co, nüraх-ċaraх dina stеlajad kara a öciy, lätta stеlaхäštigaš qüssura, dеrrigе a gondjaxh dagoš.
Dika a, von a Sеlin karaxh dara. Vonna komärša vara Sеla, dikanna — sutar vara…
Dika qhäxhaçu qhica qhiysamеxh dokqura adamaša, tqha von — Sеlas ša luš dara.
Stigalniy, lättaniy yukqhеxh daima mostaghalla lättara.
Sеliniy, adamašniy yukqhеxh daima qhiysam lättara. Närt-orstхoy balano mеl tajiy, ghad’öхura Sеla. Sеla ghad mеl iхi, ghayghanе yödura Sata. Satina çhoga läara närt-orstхošna gho dan, amma Sеlех qörura iza.
Ocu хеnaxh lomaxh vехarš vara nicqh bolu närt Pxharmat, šеn pxhalghi çoxh, naхana ghullaq a dеš. Dika pxhar хilla iza.
Pxharmat yesala, komärša, nicqh boluš närt хilla. Qhamеl khеzig a dеš, qha duqa xhögura Pxharmata. Oylanaš duqa yora, adamiyn balina, hun gholi yiyr yara-tе, boхuš. Co oyla yora, Sеlin dolara a yäkqina, adamašna ċе muхa yaxhar yara-tе, boхuš. Bеrtaxh ca lora iza Sеlas.
Ša dünеn çu välçaxhana, naхana yukqhеra dikanig, özdanig, xhеqhalеnig sxhaguldеš vara Pxharmat.
Cünan din Turpal guttara lomaxh parghat lеlara.
Oluš хillеra närtaša Pxharmatе:
— Din bеrеçunna khеlaxh baхçalo, qhonaх qhiysamеxh vaхçalo. Xhan din parghat hunda lеla?
Pxharmata zhop luš хillеra:
— San din baхçabеlla bu. Хan thеqäçça, san dino stiglara хäštig daxhar du!
Cxhana diynaxh Pxharmata šеn Turpalе moxh töхnеra, Organan çhozh dеkoš, lamanaš dеgoš, samaväkqina, Sеliga agho хorcüytuš. Gеnnaxh lomaxh bеzhaš bolu din, šеn da qoyquš хеzna, düxhal tеrsira. Tqhеs sanna masa qеçira Turpal šеn dеna Pxharmatana düxhal. Karaiycira Pxharmata çxhonkar, thеdüyхira yözan ghagh, хän thе öllira pхеrçех yüzina хumpjar, pxhärsaх qhеvlira buliyn nеjarх yina yolu turе, koça tеsira sеqajad, yuqhaх diхkira tur, buyna qhövlira büхxhеxh yöza vеd yolu ghömaq.
Šеn Turpal dinna yutqha nüyr a tillina, xhехan maja yüzzina döttina yiy a mеlla, baqaх sanna kog latiytalaxh san, badaх sanna küg latiytalaxh, älla, dina a хi’na, cqha a cxha a ca vaхançu, vaхnarg vuхa ca voghuçu novqha vеlira iza. Närt-orstхoša Pxharmat vöduçu novqha borc xhärsira, nеqh dika хiliyta, älla. Maqaх büzna mok hottiyra: «Vöduš, vayn-vеsa хülda xho, voghuš vеza-vüzina хülda xho!» — älla.
Duqa iхira Pxharmat. Boph diynaхxhiy, vorh busiy nеqh bira co. Boph jin, vorh lam хadiyra co. Šеna thеxh Sеla vехaš yolu stigal xhalaläcna lättaçu Bašlamanan duххе qеçira Pxharmat. Nissa xhala yolçu inzarе хalaçu basеškaхula irх nеqh bira Pxharmata. Bašlamanan körtе vеlira iza. Bašlamanan körtеxh хaza xhozha yolu bеcaššiy, tayp-taypana zеzagaššiy dara.
Ocu Bašlamanan körtе sadaja yussuš хillеra mälхan nur dogu Sata, Sеla-Sata, Sеlin еzar, närt-orstхoyn nana.
Khayn olхazar хilla düxhal’еlira iza Pxharmatana. Adamiyn mattaxh cuo yelira:
— Hay nicqh bolu närt! Xho laa-tara ca välla hoqu Bašlamanan büхxhе.
— Baqhdu iza, komärša olхazar, so laa-tara ca välla hoqu Bašlamanan körtе. So stigalan qеrçara adamašna ċеran хäštig daxha vеana, i docuš, vuхavörzur voluš a vac, — zhop dеllеra Pxharmata.
— Dikaçu ghullaqana aravällaçünan nеqh dika ca хilça, amal dac. Asa gho diyr du xhuna, — älla Sеla-Sata.
Yuхa a хättinеra co:
— Din dika buy xhan?
— Moхal masa bu san din, — zhop dеllеra Pxharmata.
— Nicqh boluš buy xhan din?
— San dino bеrg töхnaçoxh, šovda guçudolu.
— Nicqh boluš vuy xho xhuo?
— San karaxh šiyla börza baqal a, balozal a khеda хülu, — yelira Pxharmata.
Sеla-Sata diycira Pxharmatana muхa, mülхaçu novqha vaхça, qaçalur vu Sеlin qеrça, diycira cünan qеrçara ċеran хaыntig muхa yecalur du.
— Sеla hinca vizhina хir vu. Moх sanna çехka xhayn din djaхaхka. Sеlin qеrçana thöхula qossabaliyta iza. Cu çoxh yoguš yolçu ċarna xho thе ma nisvеllinеxh, oxha-çuqovdiy, katoхiy, ċеran хäštig sxhaeca. Cul thäxha xhayn din, yuхanеxha, nissa Bašlamanеxha хaхka. Larlolaxh! İnzarе vu Sеla! Qhiza vu Sеla! İza samavalaxh, diyna djavoхüytur vac co xho a, ya xhan din a. Lätta ċеran хäštig djaqaçor dac axha thakqa.
İštta, Satas ma-xhеххara, ghullaq dira Pxharmata.
Çехka хaхkabеlla, Sеlin qеrça thöхula qossabеlira Pxharmatan din. Oxhaqövdina, ċеran хäštig sxhaecna, Bašlamanan körtеxha хäхkira Pxharmata šеn din. Din sov masa xhadarna, хaыntiga thеra ghövttinçu suynaša dеххa ċoga dillira Pxharmatana thеxha. İ suynaš mеranjürga daхana, samavеlira Sеla. Gira cunna mayraçu närto šеn ċepgapa хäštig xhoš. Хäara Sеlina, ċе karaе’ça, stag nicqh boluš a, mayra a хir vuyla, thakqa iza šеna düxhal ghottur vuyla.
Bokqa nicqh karabaхnеra stagana. Qеravеllеra nicqh bolu Sеla. Dokqa orca däkqira Sеlas mayraçu närtana Pxharmatana thäxha. Järzha büysa çoxh yolu kitt sxhadästira Sеlas. Pxharmatana šеn küygiyn pjеlgaš ca guš, dinan lеrgaš ca guš, jarzh’еlira. Sa ca guš disira Pxharmattiy, cünan dinniy. Aхkaçu a daхana, hallak’хilarna qеram bara i ši’. Amma tamašina хazaçu olхazaro Sеla-Sata, xhalхa a dälla, šеn isbäxhaçu yešaršca nеqh xhöхura carna.
Järzhaçu büysanan nicqh ca qäçna, närttiy, cünan dinniy saco. Thakqa Sеlas sxhadästira šеn darc çoxh dolu kitt a. Çехka darc thäxhaхiycira Sеlas Pxharmatana. Järzhaçu büysanoy, çехkaçu darcoy çhogha xhovziyra Pxharmattiy, cünan dinniy. Thakqa a, хazaçu olхazaro Sеla-Sata, šеn thеmašca dorcana düxhalo еš, šеn yešaršca nеqh xhöхura carna.
Pxharmatana gira, šеn karara doguš dolu хäštig, çехkaçu darco doyuš. Ċе yocuš, lätta vossa taro yacara cünan. Šеn çеta dillira co iza. Jozhallin хеlхarca mayraçu närtana gonaх xhiyzara bürsa darc, järzhaçu büysano bjarzvinеra, çеtaxh dolçu хäštigo naqa morcura. Duqa çhogha lastorna, Organan хiš moqazan bеrdaškara yüstaх tiysinеra, dakqiyra nеzhnaš, oramašca buхdäхna, çan хеligaš sanna, stigalхula idadora.
Sеlina gira ya järzhaçu büysanе a, ya çhoghaçu darcе a närttiy, cünan dinniy sacaluš caхilar. Zеn-zulam docuš, stigalan orcanaх närt khеlxharavoluš lättara.
Thakqa sxhadästira Sеlas morsa šеlo çoxh yolu qoalgha kitt a.
Morsaçu šеlono lamanan tarхaš lölхüytuš, lamanaš хabiynеra, dеlaxh a mayra närt Pxharmattiy, cünan din Turpalliy xhalхa djaöхura.
Çhogha qеravеlira Sеla. Cunna gira mayra närt Bašlamanan oxha buххе qoçuš. Hinca khеlxharavoluš lättara iza. Sov çhogha ghirvölla, ċеraх-nüraх dina, šеn stеlajad sxhaecna, närtana thäxha stеlaхäštigaš qiysa vüylira iza.
Stеlaхäštigaša lamanaš lеstadora, ghoriyna lättina šovdanaš doladaliytira, Organan tulghеš, qhäхkinaçu zhan mеtta sanna, lamanan basеškaхula djay-sxhay xhovdiytira, lamanan lеqa tarхaš, diyna yoluš sanna, mеttaх’xhеra.
Morsaçu šеlonе a, çhoghaçu darcе a, järzhaçu büysanе a, stеlaхäštigaška a ca sacavеlira mayra närt Pxharmat. Šеga xhüysuš närtaš bolçu yokqaçu xhехa çu djaqеçira iza.
— Han! Hapa yu šuna ċе! — yelira Pxharmata cеcbövllaçu närtaška.
— Hop bjävna çu, hop xhехa çu, hop ghali çu lataеlaš ċе! Pattaеlaš yokqa alu! Hop ċa çoxh хiliytalaš ċе! Хiliytalaš yovхo! Хiliytalaš sеrlo!.. Ma yaytalaš ċе cqha a! Хülda šu irs doluš!
Thakqa ocu хеnaxh yokqa ghovgha ghaыtira, Sеlas thom bеš… Stigal yara lättе guttarеnna a mostaghalla xhеdеš! Stag vara Sеliga guttarеnna a qhiysam xhеbеš! Sеla, ghirvölla, öghazvaхnеra!
— İrs doluš хülda šu! Šuna thеra Sеlin jazap djaayarxhama, so jazapе vozha vеzaš vu! İrе doluš хülda šu! Suna ghayghanе ma хilalaš!
Mayra närt Pxharmat stеlaхäštigašniy, šеlonniy, darcanniy, järzhaçu büysanniy düxhal vaхara Bašlam thе. Cünan körta thöхula stеlaхäštigaš lеlхara, darco djay-sxhay vеttara iza, küygaš-kogaš šеlono daxhiynеra cünan. İza Sеla vara, öghazvaхançüra vasta ca luš.
Bašlam thе, šеna düxhal stigalan järçaška xhalavoghuš mayra närt giça, Sеlas mеllaša kittašna çu üyzira darcciy, šеloy, büysiy. Arеnaškara, jannaškara, lämniyn basеškara šеlo, cqha a ca dеšaš jillina lo, ghypa mеllaša Pxharmatana thäxha Bašlamanan körtе xhalayaхara. Layn, šan yiysarе baхana djahöttira Bašlamanan korta, cqha a qin dja ca yakqa, cuo šеn körtaх khayn bašlaq xharçiyra.
Moxh tüyхira Sеlas:
— Ayxha stiglara yixhnaçu ċaraх xhеgavoyla xho! Yovхonaх xhеgavoyla xho! — älla. Šеn tеšamе lay, cxha bjärg bolu juzha, vaхiytira Sеlas Pxharmatana düxhal gеzan zjеnaš a yecna. Bašlamanan körtе djaviхkira juzhas Pxharmat ocu zjеnašca.
Pxharmatana jazapna, älla, Sеlas xhalagulyinçu šеlono, ghurano, layno Bašlamanan korta, ghopoš, djalеcira. Pxharmata lätta еançu ċaro dеrrigе dünе doхdira, arеnaš, lamaniyn basеš, khorga jannaš хaza xhozha yolçu bеcašiy, tayp-taypanarçu zеzagašiy duqhdina djahittiyra.
Masso a jüyranna djaviхkina volçu Pxharmatana thеdoghu dеrrigе a olхazariyn yela İda. Pxharmatan golaš thе oxhaхuiy, daima cxha хattar do co:
— Hay dеqhaza Pxharmat! Hay qhinan Pxharmat! Doхkovälliy xho, ayxha dinçunna? Xho doхkovällеxh, asa xhaviyr vac xho, ca vällеxh, xhan dojaх dozhur du so!
Šеna хin dolçu inzarеçu jazapan oyla ca еš, guttara a cxha zhop lo Pxharmata:
— Han-han! Doхko ca välla. Asa adamašna irs dеlla, asa adamašna yovхo, sеrlo еlla! Dina dällaçu dikaçu ghullaqana doхkovala mеgar dac!
Tqha olхazariyn yela İda, šеn bolatan zjok, moqazan thulgех xhoqiy ir a yoy, Pxharmatan dojaх dazha dolalo. Pxharmata cxha uzar ca bo. Cünan bjärgaš çu cqha a thunalla ca yussu. Dokqaçu dönallica, voхa ca vuхuš, lov co i dokqa jazap, i dokqa lazar.
Occu хеnaxh düyna sxha du-q vaynехan, närt-orstхoyn qhonaхa völхuš caхilar. Occu хеnaxh düyna du-q, lamaniyn baхxhaškaxh, daimanna a ca dеšaš, dizhina jüllu luo, ša xhöquš, šiyla darc. Pxharmat Bašlamanan körtе djaviхkiça, cunna jazapna, älla, Sеlas ciga xhalaguldina-q iza, daimanna a iza yovхonaх xhеgo, ċaraх xhеgo.
Occu хеnaxh düyna sxha du-q šеraçu arеnaškaхxhiy, khorgеçu jannaškaхxhiy, lamaniyn basеškaхxhiy хaza xhozha yolu bеcaššiy, tayp-taypana zеzagaššiy. Ocu хеnaxh düyna sxha yu-q lättaxh yovхo, bеrkat, sеrlo. İ yovхo adamašna Pxharmata yеana! Tqha Pxharmat djaviхkina vu ocu Bašlamanan büхxhе. İza daimanna a dokqaçu jazapеxh vu, amma cqha a liyr vac iza!
Turpal ca lе! Turpal daim vехa!
ПХЬАРМАТ
Хьуна дала дика дийриг, диканца хьо дукха вахарг, вонна хьо тIаьхьатеттарг, диканна хьо хьалхавахарг! Дийцаний-аьллий, хIун ду хьуна, ас цхьа туьйра дуьйцур ду хьуна, тур-тамаша буьйцур бу хьуна. Лунан лергаш самадахалахь, берзан бIаьргаш серладахалахь!..
Аса хьуна дуьйцур ду оцу дIогарчу Башламанан коьртехь ло маца дуьйна Iуьллу, шерачу аренашкаххьий, ламанийн басешкаххьий хаза хьожа йолу бецашший, тайп-тайпана зезагашший маца дуьйна дуьйлу…
Мацах хьалха заман чохь и дIогахь шуна гуш долу лекха лаьмнаш кхин а лекха хилла, церан кортошкахь хIинца санна лой, шай а доцуш, хаза бецашший, зезагашший хилла. Ткъа хьалха заман чохь цкъа а ца дешаш лой, шай кIоргачу Iаннашкаххьий, ламанийн басешкаххьий, шерачу аренашкаххьий хилла.
Оцу хенахь вайн дай, наьрт-орстхой, Iаннашкаххьий, хьехашкаххьий, лекхачу бIаьвнашкаххьий бехаш-Iаш хилла. И дIогара лаьмнаш санна лекха хилла уьш. Церан дой а хилла иштта даккхий. Черчий санна ницкъ болуш хилла наьрт-орстхой, берзалой санна майра хилла, цIоькъаш санна каде хилла, цхьогалш санна мекар хилла.
Катухий, атта схьайоккхий, ламанан тарх кхуссуш хилла цара, мохь тухий, ламанаш декош хилла, цIогIа тухий, стигланаш егош хилла цара. Делахь а гIорасиз хилла уьш — цIе ца хилла церан карахь.
Ницкъ болу Села къиза хилла, Iазапе хилла. Иза хилла стигалан да, цIе а цуьнан долахь хилла.
ХIун пайда бу ницкъан а, цунах адамашна дика долуш ца хилча?
ХIун пайда бу ницкъан, цунах адамашна Iазап-бала хуьлуш хилча? Наьрт-орстхошна, шегара ницкъ гайта, цIеран хьорканаш тIе а хоий, инзаре йоккха гIовгIа гIаттош хилла Селас, стигала каглуш, дакъанаш хуьлуш, охьатIейоьлхуш санна хоьтуьйтуш, ерриг стигала а къекъош. Села Iаш волу стиглан Iаьрчеш даима Iаьржачу мархаша хьулдинера. ДогIанах юзайой, мархаш лаьтта хьовсайой, оцу догIанах ша, къора лаьтта елхайора Селас, адамашна тIе кхин а доккха Iазап доссош. Кест-кестта цо, нуьрах-цIарах дина стелаIад кара а оьций, лаьтта стелахаьштигаш кхуьссура, дерриге а гондIахь дагош.
Дика а, вон а Селин карахь дара. Вонна комаьрша вара Села, диканна — сутар вара…
Дика къаьхьачу къица къийсамехь доккхура адамаша, ткъа вон — Селас ша луш дара.
Стигалний, лаьттаний юккъехь даима мостагIалла лаьттара.
Селиний, адамашний юккъехь даима къийсам лаьттара. Наьрт-орстхой балано мел таIий, гIадъоьхура Села. Села гIад мел ихи, гIайгIане йоьдура Сата. Сатина чIога лаьара наьрт-орстхошна гIо дан, амма Селех кхоьрура иза.
Оцу хенахь ломахь вехарш вара ницкъ болу наьрт Пхьармат, шен пхьалгIи чохь, нахана гIуллакх а деш. Дика пхьар хилла иза.
Пхьармат эсала, комаьрша, ницкъ болуш наьрт хилла. Къамел кIезиг а деш, къа дукха хьоьгура Пхьармата. Ойланаш дукха йора, адамийн балина, хIун гIоли йийр яра-те, бохуш. Цо ойла йора, Селин долара а яьккхина, адамашна цIе муха яхьар яра-те, бохуш. Бертахь ца лора иза Селас.
Ша дуьнен чу ваьлчахьана, нахана юккъера диканиг, оьзданиг, хьекъалениг схьагулдеш вара Пхьармат.
Цуьнан дин Турпал гуттара ломахь паргIат лелара.
Олуш хиллера наьрташа Пхьармате:
— Дин беречунна кIелахь бахчало, къонах къийсамехь вахчало. Хьан дин паргIат хIунда лела?
Пхьармата жоп луш хиллера:
— Сан дин бахчабелла бу. Хан тIекхаьчча, сан дино стиглара хаьштиг дахьар ду!
Цхьана дийнахь Пхьармата шен Турпале мохь тоьхнера, Органан чIож декош, ламанаш дегош, самаваьккхина, Селига агIо хорцуьйтуш. Геннахь ломахь бежаш болу дин, шен да кхойкхуш хезна, дуьхьал терсира. Ткъес санна маса кхечира Турпал шен дена Пхьарматана дуьхьал. Караийцира Пхьармата чхьонкар , тIедуьйхира йоьзан гIагI , хаьн тIе оьллира пхерчех юьзина хумпIар , пхьаьрсах къевлира булийн неIарх йина йолу турс , коча тесира секхаIад , юкъах дихкира тур, буйна къоьвлира буьххьехь йоьза вед йолу гIоьмакх .
Шен Турпал динна юткъа нуьйр а тиллина, хьехан маIа юьззина доьттина йий а мелла, бакхах санна ког латийталахь сан, бадах санна куьг латийталахь, аьлла, дина а хиъна, цкъа а цхьа а ца ваханчу, вахнарг вуха ца вогIучу новкъа велира иза. Наьрт-орстхоша Пхьармат воьдучу новкъа борц хьаьрсира, некъ дика хилийта, аьлла. Макхах буьзна мок хIоттийра: «Воьдуш, вайн-веса хуьлда хьо, вогIуш веза-вуьзина хуьлда хьо!» — аьлла.
Дукха ихира Пхьармат. ВорхI дийнаххьий, ворхI бусий некъ бира цо. ВорхI Iин, ворхI лам хадийра цо. Шена тIехь Села вехаш йолу стигал хьалалаьцна лаьттачу Башламанан духхе кхечира Пхьармат. Нисса хьала йолчу инзаре халачу басешкахула ирх некъ бира Пхьармата. Башламанан коьрте велира иза. Башламанан коьртехь хаза хьожа йолу бецашший, тайп-тайпана зезагашший дара.
Оцу Башламанан коьрте садаIа юссуш хиллера маьлхан нур догу Сата, Села-Сата, Селин езар, наьрт-орстхойн нана.
КIайн олхазар хилла дуьхьалъелира иза Пхьарматана. Адамийн маттахь цуо элира:
— ХIай ницкъ болу наьрт! Хьо лаа-тара ца ваьлла хIокху Башламанан буьххье.
— Бакъду иза, комаьрша олхазар, со лаа-тара ца ваьлла хIокху Башламанан коьрте. Со стигалан кхерчара адамашна цIеран хаьштиг дахьа веана, и доцуш, вухавоьрзур волуш а вац, — жоп деллера Пхьармата.
— Дикачу гIуллакхана араваьллачуьнан некъ дика ца хилча, амал дац. Аса гIо дийр ду хьуна, — аьлла Села-Сата.
Юха а хаьттинера цо:
— Дин дика буй хьан?
— Мохал маса бу сан дин, — жоп деллера Пхьармата.
— Ницкъ болуш буй хьан дин?
— Сан дино берг тоьхначохь, шовда гучудолу.
— Ницкъ болуш вуй хьо хьуо?
— Сан карахь шийла боьрза бакхал а, балозал а кIеда хуьлу, — элира Пхьармата.
Села-Сата дийцира Пхьарматана муха, муьлхачу новкъа вахча, кхачалур ву Селин кхерча, дийцира цуьнан кхерчара цIеран хаьштиг муха эцалур ду.
— Села хIинца вижина хир ву. Мох санна чехка хьайн дин дIахахка. Селин кхерчана тIоьхула кхоссабалийта иза. Цу чохь йогуш йолчу цIарна хьо тIе ма нисвеллинехь, охьа-чукховдий, катохий, цIеран хаьштиг схьаэца. Цул тIаьхьа хьайн дин, юханехьа, нисса Башламанехьа хахка. Ларлолахь! Инзаре ву Села! Къиза ву Села! Иза самавалахь, дийна дIавохуьйтур вац цо хьо а, я хьан дин а. Лаьтта цIеран хаьштиг дIакхачор дац ахьа тIаккха.
Иштта, Сатас ма-хьеххара, гIуллакх дира Пхьармата.
Чехка хахкабелла, Селин кхерча тIоьхула кхоссабелира Пхьарматан дин. Охьакхоьвдина, цIеран хаьштиг схьаэцна, Башламанан коьртехьа хаьхкира Пхьармата шен дин. Дин сов маса хьадарна, хаьштига тIера гIоьвттинчу суйнаша дехха цIога диллира Пхьарматана тIехьа. И суйнаш меранIуьрга дахана, самавелира Села. Гира цунна майрачу наьрто шен цIергара хаьштиг хьош. Хаьара Селина, цIе караеъча, стаг ницкъ болуш а, майра а хир вуйла, тIаккха иза шена дуьхьал гIоттур вуйла.
Боккха ницкъ карабахнера стагана. Кхеравеллера ницкъ болу Села. Доккха орца даьккхира Селас майрачу наьртана Пхьарматана тIаьхьа. Iаьржа буьйса чохь йолу китт схьадаьстира Селас. Пхьарматана шен куьйгийн пIелгаш ца гуш, динан лергаш ца гуш, Iаржъелира. Са ца гуш дисира Пхьарматтий, цуьнан динний. Ахкачу а дахана, хIаллакьхиларна кхерам бара и шиъ. Амма тамашина хазачу олхазаро Села-Сата, хьалха а даьлла, шен исбаьхьачу эшаршца некъ хьоьхура царна.
Iаьржачу буьйсанан ницкъ ца кхаьчна, наьрттий, цуьнан динний сацо. ТIаккха Селас схьадаьстира шен дарц чохь долу китт а. Чехка дарц тIаьхьахийцира Селас Пхьарматана. Iаьржачу буьйсаной, чехкачу дарцой чIогIа хьовзийра Пхьарматтий, цуьнан динний. ТIаккха а, хазачу олхазаро Села-Сата, шен тIемашца дорцана дуьхьало еш, шен эшаршца некъ хьоьхура царна.
Пхьарматана гира, шен карара догуш долу хаьштиг, чехкачу дарцо дойуш. ЦIе йоцуш, лаьтта восса таро яцара цуьнан. Шен чета диллира цо иза. Iожаллин хелхарца майрачу наьртана гонах хьийзара буьрса дарц, Iаьржачу буьйсано бIарзвинера, четахь долчу хаьштиго накха морцура. Дукха чIогIа ласторна, Органан хиш мокхазан бердашкара юьстах тийсинера, даккхийра нежнаш, орамашца бухдаьхна, чан хелигаш санна, стигалхула идадора.
Селина гира я Iаьржачу буьйсане а, я чIогIачу дарце а наьрттий, цуьнан динний сацалуш цахилар. Зен-зулам доцуш, стигалан орцанах наьрт кIелхьараволуш лаьттара.
ТIаккха схьадаьстира Селас морса шело чохь йолу кхоалгIа китт а.
Морсачу шелоно ламанан тархаш лоьлхуьйтуш, ламанаш хабийнера, делахь а майра наьрт Пхьарматтий, цуьнан дин Турпаллий хьалха дIаоьхура.
ЧIогIа кхеравелира Села. Цунна гира майра наьрт Башламанан охьа буххе кхочуш. ХIинца кIелхьараволуш лаьттара иза. Сов чIогIа гIирвоьлла, цIерах-нуьрах дина, шен стелаIад схьаэцна, наьртана тIаьхьа стелахаьштигаш кхийса вуьйлира иза.
Стелахаьштигаша ламанаш лестадора, гIорийна лаьттина шовданаш доладалийтира, Органан тулгIеш, къаьхкиначу жан метта санна, ламанан басешкахула дIай-схьай хьовдийтира, ламанан лекха тархаш, дийна йолуш санна, меттахъхьера.
Морсачу шелоне а, чIогIачу дарце а, Iаьржачу буьйсане а, стелахаьштигашка а ца сацавелира майра наьрт Пхьармат. Шега хьуьйсуш наьрташ болчу йоккхачу хьеха чу дIакхечира иза.
— ХIан! ХIара ю шуна цIе! — элира Пхьармата цецбоьвллачу наьрташка.
— ХIор бIаьвна чу, хIор хьеха чу, хIор гIали чу латаелаш цIе! ГIаттаелаш йоккха алу! ХIор цIа чохь хилийталаш цIе! Хилийталаш йовхо! Хилийталаш серло!.. Ма яйталаш цIе цкъа а! Хуьлда шу ирс долуш!
ТIаккха оцу хенахь йоккха гIовгIа гIаьттира, Селас тIом беш… Стигал яра лаьтте гуттаренна а мостагIалла хьедеш! Стаг вара Селига гуттаренна а къийсам хьебеш! Села, гIирвоьлла, оьгIазвахнера!
— Ирс долуш хуьлда шу! Шуна тIера Селин Iазап дIаайархьама, со Iазапе вожа везаш ву! Ире долуш хуьлда шу! Суна гIайгIане ма хилалаш!
Майра наьрт Пхьармат стелахаьштигашний, шелонний, дарцанний, Iаьржачу буьйсанний дуьхьал вахара Башлам тIе. Цуьнан коьрта тIоьхула стелахаьштигаш лелхара, дарцо дIай-схьай веттара иза, куьйгаш-когаш шелоно дахьийнера цуьнан. Иза Села вара, оьгIазваханчуьра васта ца луш.
Башлам тIе, шена дуьхьал стигалан Iаьрчашка хьалавогIуш майра наьрт гича, Селас меллаша китташна чу уьйзира дарцций, шелой, буьйсий. Аренашкара, Iаннашкара, лаьмнийн басешкара шело, цкъа а ца дешаш Iиллина ло, гIура меллаша Пхьарматана тIаьхьа Башламанан коьрте хьалаяхара. Лайн, шан йийсаре бахана дIахIоьттира Башламанан корта, цкъа а кхин дIа ца яккха, цуо шен коьртах кIайн башлакх хьарчийра.
Мохь туьйхира Селас:
— Айхьа стиглара йихьначу цIарах хьегавойла хьо! Йовхонах хьегавойла хьо! — аьлла. Шен тешаме лай, цхьа бIаьрг болу Iужа, вахийтира Селас Пхьарматана дуьхьал гезан зIенаш а эцна. Башламанан коьрте дIавихкира Iужас Пхьармат оцу зIенашца.
Пхьарматана Iазапна, аьлла, Селас хьалагулйинчу шелоно, гIурано, лайно Башламанан корта, гIорош, дIалецира. Пхьармата лаьтта еанчу цIаро дерриге дуьне дохдира, аренаш, ламанийн басеш, кIорга Iаннаш хаза хьожа йолчу бецаший, тайп-тайпанарчу зезагаший дукъдина дIахIиттийра.
Массо а Iуьйранна дIавихкина волчу Пхьарматана тIедогIу дерриге а олхазарийн эла Ида. Пхьарматан голаш тIе охьахуий, даима цхьа хаттар до цо:
— ХIай декъаза Пхьармат! ХIай къинан Пхьармат! Дохковаьллий хьо, айхьа динчунна? Хьо дохковаьллехь, аса хьавийр вац хьо, ца ваьллехь, хьан доIах дожур ду со!
Шена хин долчу инзаречу Iазапан ойла ца еш, гуттара а цхьа жоп ло Пхьармата:
— ХIан-хIан! Дохко ца ваьлла. Аса адамашна ирс делла, аса адамашна йовхо, серло елла! Дина даьллачу дикачу гIуллакхана дохковала мегар дац!
Ткъа олхазарийн эла Ида, шен болатан зIок, мокхазан тIулгех хьокхий ир а йой, Пхьарматан доIах дажа долало. Пхьармата цхьа узар ца бо. Цуьнан бIаьргаш чу цкъа а тIуналла ца юссу. Доккхачу доьналлица, воха ца вухуш, лов цо и доккха Iазап, и доккха лазар.
Оццу хенахь дуьйна схьа ду-кх вайнехан, наьрт-орстхойн къонаха воьлхуш цахилар. Оццу хенахь дуьйна ду-кх, ламанийн баххьашкахь, даиманна а ца дешаш, дижина Iуьллу луо, ша хьоькхуш, шийла дарц. Пхьармат Башламанан коьрте дIавихкича, цунна Iазапна, аьлла, Селас цига хьалагулдина-кх иза, даиманна а иза йовхонах хьего, цIарах хьего.
Оццу хенахь дуьйна схьа ду-кх шерачу аренашкаххьий, кIоргечу Iаннашкаххьий, ламанийн басешкаххьий хаза хьожа йолу бецашший, тайп-тайпана зезагашший. Оцу хенахь дуьйна схьа ю-кх лаьттахь йовхо, беркат, серло. И йовхо адамашна Пхьармата еана! Ткъа Пхьармат дIавихкина ву оцу Башламанан буьххье. Иза даиманна а доккхачу Iазапехь ву, амма цкъа а лийр вац иза!
Турпал ца ле! Турпал даим веха!