Üç hafta önce, Rusya Federal Güvenlik Servisi’nin Başkanı Alexander Bortnikov, Gürcistan’ı Pankisi Vadisi’nde El-Kaide teröristlerini barındırmakla suçladı. Muhalif Hristiyan Demokrat Partisi tarafından organize edilen, gazeteci ve yabancı diplomat delegasyonlarının katıldığı gezilerde ya da çok sayıda muhabirin bölgeye yaptığı ziyarette tek bir teröristin izine bile rastlanılmadı. Ancak medyanın tüm bu ilgisine karşın, Pankisi bilinmeyen bir bölge, hem savaş hem de retorik yıkıcı güçleri görmüş insanların evi olarak kalmaya devam ediyor.

Çeçen mültecilerden birisi ve Pankisi’de iki yıl kadar önce oluşturulan Kadınlar Kulübü’nün bir üyesi olan Kameta Temirbulatova: “Teröristlerin burada olduğuyla ilgili konuşmalardan gerçekten üzgünüz. Bizim yüzümüzden Rusya’nın bu ülkeyi bombalayabilecek olmasından ya da bu ülkeye zarar verebilecek olmasından dolayı kendimizi suçlu hissediyoruz. Buna dayanmak bizim için çok zor” diyor.

Şu anda Pankisi’de ilk elden savaşı yaşamış 793 Çeçen mülteci ikamet ediyor. 1999 yılında Rusya’nın sivil ayrımı gözetmeksizin Grozny’e düzenlediği büyük hava saldırıları nedeniyle Gürcistan büyük bir Çeçen mülteci akımına uğradı. Pek çoğu da Pankisi’ye yerleşti.

Pankisi Vadisi, kötü ün yapmış Pankisi geçidinden önce insan nüfusuna rastlanılan son yer, Alazani Nehri’nin iki yakasında dört köy yerleşimi var. Vadinin idare merkezi olan Duisi’yi nehrin solundaki Jokolo, Birkeani ve Zibakhevi ile sağ tarafındaki Tsenobani, Khaladzani, Dumasturi ve Omalo izliyor. Tepenin karşısındaki bir dokuzuncu köy olan Khadori’de Çinli bir yatırımcı tarafından yaptırılan hidroelektrik santrali ve evler var. Pankisi geçidi Çeçenya ve Rusya’nın Dağıstan bölgesine uzanıyor. Pankisi köyleri sınıra varmadan önceki son yerleşim alanları olabilir; yerel kaynaklara göre Pankisi’den Rusya’ya olan mesafe 70 ile 150 km arasında değişiyor ve rahatça ilerlenebilir düz bir hatta ise 200 km’nin üzerinde. Yerel halk dağları bir araçla aşılamayacağını ve tek olanağın yürüyerek ya da at sırtında ilerlemek olduğunu aktarıyor. Yerel sakinler kış zamanı karın derinliğinin 3 metreyi aştığını ve yolu kullanmanın imkansız hale geldiğini söylüyorlar. Buna ilaveten hem Rus hem de Gürcü yetkililer sınırın etkin bir şekilde kontrol altında olduğunu ifade ediyor.

Pankisi’nin nüfusunun 8 ile 15 bin arasında olduğu tahmin ediliyor. Yereller, Duisi polisi ve Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) Ofisi yetkilileri dahil olmak üzere farklı kaynaklar kesin sayıyı veremiyor. Nüfusun neredeyse %100’ü Müslüman ve birkaç camii de mevcut. Duisi’deki bir Vahhabi camisi diğerlerinden daha çok göze çarpıyor, yerellerin büyük bir kısmı için bile gizliliğini koruyan bu yerin fotoğrafını çekmemem için uyarılıyorum.

Pankisi çocukları yerel kültür ve dini normlar konusunda çok bilgili. Yerel ev sahibem Lia Margoshvili ile birlikte Gürcistan’da doğmuş üç yaşındaki bir kızı olan Çeçen mülteci Vaso Kavtarashvili’nin Khaladzani’deki evinde konuk olmak için durduk. Kız beni yerel Kistler ve Çeçen mülteciler arasında esas iletişimi sağlayan Çeçen dilinde bir şeyler sordu. Ev sahibem kızın sözlerini bana tercüme ederek: “Kız senden çok hoşlandığını söyledi, bundan dolayı babasının ikinci bir eşi ve kendisinin ikinci bir annesi olarak burada kalıp kalamayacağını soruyor” dedi. Çeçen mülteci Shorena Bagakashvili ile evli olan yerel bir Kist Jarj Khargoshvili, Müslüman erkekler eşlerine eşit muamele edip, eşit yaşam koşulları sağlayabilirse dört kadına kadar evlenmelerine izin verilir. Khargozhvili’ye göre bu tip aile uygulamalarında ahlaken tek bir eş oluyor ama diğerleriyle de ilişki kuruluyor. Khargozhvili’nin karısı “bir sevgili geçici bir hevestir ama bir eş kalıcıdı” dedi.

Tartışma kişisel konulardan yerel halkın Pankisi’de tek bir terörist olduğu iddialarını bile yalanladıkları siyasi meselelere geldi. Yerel bir Kist olan Murad Khargoshvili, vadide tek bir teröristin dahi olmadığını buna rağmen Rusya’nın halen Gürcistan’ı istikrarsızlaştırmak için Pankisi’yi kullandığını söyledi. Khargoshvili ayrıca teröristler ve militanlar arasındaki ayrıma da değindi, teröristlerin ayrım gözetmeksizin sivilleri hedef aldığını, militanların ise Çeçenya’ya özgürlüğünü kazandırmak gibi bir ideal ve büyük bir amaç için savaştığını söyledi. Rusya’nın sözcüleri dahil olmak üzere uluslararası kamuoyu her iki grubu da terörist kategorisine sokuyor dedi.

Yerel halk ayrıca Çeçenya’nın Rus baskısından kurtulma talebine de destek verdiğini ifade ediyor. Pek çok yerel Kist ve Çeçen mülteci, Çeçenya ile güçlü bağlara sahip. Pankisi’deki Çeçen mültecilerden sorumlu olan Akhmeta’daki BMMYK ofisinin Başkanı Arjun Shrestha “Elbette pek çoğunun akrabaları ve hatta aileleri halen Çeçenya’da yaşıyor. Ve büyük çoğunluğunun birgün evlerine geri dönme arzusunu taşıdıklarını düşünüyorum” dedi.

Lamzira Margoshvili, babası halen Çeçenya’da yaşayan bir Çeçen mülteci. Margoshvili ile Duisi’de terk edilmiş evlerden birinin önünden geçerken, o eve bakarak Grozny’den gelen bir Çeçen mültecinin ailenin orada yaşadığını ancak bir süre önce Grozny’e geri döndüğünü söyledi. Margoshvili, “Halen Çeçenya’dan insanlar gelip bir süre burada kalıyorlar” dedi. Bu duruma rağmen Margoshvili’de Tiflis Devlet Üniversitesi’nde okuduğu hukuk fakültesinden mezun olduğunda Grozny’e gitmeyi düşünüyor.

Pek çok Çeçen mülteci, Çeçenya Rusya’nın baskısından kurtulup özgür olduğunda ve ülkeye istikrar geldiğinde evlerine geri dönmenin hayalini kuruyor. Gürcistan İşkence Mağdurlarının Rehabilitasyon Merkezi (GCRT)’nde bir gönüllü olarak çalışan 9.sınıf öğrencisi Fatima Ozneeva, “Tek istediğim anavatanımıza geri dönmek. Ancak bunun için bir plan yapmıyorum, Ruslar halen oradayken dönmeyeceğim” diyor.

GCRT’deki sosyal hizmetlilerden Cocka Khasaeva, “Geri dönmek mi? Bilmiyorum. Elbette durum sakinleşirse, değişiklik olursa evimize geri dönmeyi düşünürüz; ancak halen karışıklık devam ediyorken kim geri dönmek ister ki? Korkuyoruz; Çeçenya ürkütücü. Böylesine korkunç olmasaydı, kim anayurdunu sevmez ki?” diyor.

Shrestha, 1999 yılında Gürcistan’a 8 bin kadar Çeçen mülteci gelmişti, şimdi bunların büyük bir kısmı buradan ayrıldı. Çoğu Avrupa’ya gitti, bir kısmı ise Çeçenya’ya geri döndü diyor. Şu anda Pankisi’de 320 mülteci aile yaşıyor. Mültecilerin çok azının yalnız ve çoğunluğunun erkek olduğunu söylüyor.

Pek çok Çeçen aile Pankisi’de yaşamını sürdürmeye devam ediyor. Bazılarının akrabaları Çeçenya’da para kazanabiliyorken, vadide ekonomik imkanlar kısıtlı. Çeçen kadınlar ekonomik anlamda erkeklerden daha aktifler, pek çoğu günlerini Duisi’ye giden ana yol boyunca gruplar halinde satış yaparak geçiriyor.

Pankisi’deki ekonomik zorlukları bir kenara koyarsak, Pankisi savaşın karmaşasına alternatif olarak barış ve istikrar sunuyor, yerel Kistler ve Çeçenler birlikte rahatça yaşıyor. Bir Çeçen kadının bana aktardığına göre, vadideki herkes kimin yerel halktan kimin mülteci olduğunu biliyor; ancak bu insanların davranışlarında bir değişiklik yaratmıyor. Makalova, “Buradaki insanlar gerçekten çok hoşlar ve bize karşı tutumları da harika” diyor.

Duisi’de köyün girişinde stratejik bir konumda yer alan tek bir polis karakolu bulunuyor. Yerel KGB subayı olarak bilinen polis şefi Emzar Machalikashvili baştan sona pasaportumdaki detayları kopyalıyor. Yerine getirilen bu idari işlevi bir yana bırakırsak, Pankisi’deki Gürcü polisi varlığı minimum düzeyde. 2 Kasım akşamı yerel bir kızın araba kazasında yaralanmasına rağmen, yerel halk olayı polise bildirmek yerine konuyu kendi aralarında çözmeyi tercih etti. Alkollü olduğu iddia edilen sürücünün kızın ailesine 100 dolar ödemesi hususunda anlaştılar.

Pankisi Vadisi’nin huzuru Ağustos 2002’ye, Gürcü kuvvetlerinin Pankisi’de teröristlerin barındığı iddiaları üzerine yürüttüğü geniş çaplı bir operasyona uzanıyor. Resmi belgelere göre 2002 yılının öncesine kadar Pankisi Vadisi’nde bazı aşırılıkçı Araplar barınmaktaydı. Gürcistan’ın operasyonu, Rusya’nın Gürcistan’ı Rusya’nın Kuzey Kafkasya’nı istikrarsızlaştırmak için teröristlerle işbirliği yapmakla suçladığı ithamları sona erdirdi.

Bu argümanların ışığında, Rus tarafı 2002 yılının başlarında Gürcistan’a hava saldırıları düzenlendi. Söylendiğine göre, bölge 2002 yılına kadar Çeçen militanların kontrolü altındaydı ve Gürcistan Akhmeta’da sona eriyordu. Şimdi yerel halk nispeten barış içerisinde yaşıyor ve tek rahatsızlıkları kötü ekonomik koşullar ile işsizlik.

2002 sonrası barış süreci 2003 ve 2004 yıllarında Gürcistan kuvvetlerince vadide yürütülen temizlik operasyonlarıyla kısa bir süreli kesintiye uğradı. Makalova ailesi Çeçenya’dan buraya geldikten sonra, 2003 yazında Makalova’nın kocası ve diğer iki Çeçen erkek Gürcü yetkililerce buradan alındı. Makalova, erkeklerin Tiflis’te gözaltında tutulduğunu söyledi. Makalova: “Bir aydan daha uzun süre gözaltında kaldılar ve Tiflis’ten ayrılmalarına izin verilmedi”. Bir keresinde kadınların kocalarını hapsedilmekten korumak için girişimleri Gürcü güçlerinden yedikleri dayakla sonlandı. Temirbulatova and Makalova: “Bir kadın bizim evlerimize koşarak geldiğinde, daha henüz gün doğuyordu. Hepimizin dışarıya çıkmasını söyledi. Koşuyorduk. Erkeklerin tutuklandığını konuştuğumuzda tüm kadınlar sokaklardaydı. Gürcü yetkililer tarafından yürütülen özel bir operasyondu.  On ya da onbeş tane kadın kamyonları durdurarak erkeklerimizi geri almak için Duisi’nin girişinin yakınındaki köprünün önünde toplandık” diye o günü anlattılar. Hikayelerine göre, Gürcü kuvvetleri askeri kamyonların Duisi’den ayrılmasına engel olmaya çalışan kadınlara saldırdı.

Pankisi’deki yerel halka ve mültecilere yardım etmek için Akhmeta’da BMMYK’nın bir bölgesel ofisi bulunuyor. Shrestha, organizasyonun mültecilere ekonomik açıdan kendilerini idare edebilecekleri duruma getirmeye çalıştığını söylüyor. BMMYK, marangozluk, arıcılık gibi gelir sağlayan projeleri başlatması için mültecilere verdiği küçük ölçekli hibelerle yardımcı oluyor. Ve Pankisi’deki ekonomik imkanların kısıtlılığı devam ederken, bazı insanların diğerlerinden daha iyi yaşamları olduğu göze çarpıyor: yeni görünümlü bir BMW X5 ve bir Mercedes sıradan bahçelerin karşısında duruyor. Diğer açıdan, Pankisi sakinleri su ve doğalgaz olmadan hayatlarını idame ettiriyorlar.

BMMYK aynı zamanda mültecilerin barınma sorunlarını da çözmelerine yardımcı oluyor. Pankisi’deki mülteciler ya sosyal merkezde ya özel konutlarda, ya da sıklıkla görüldüğü üzere ev sahibi Kistlerle birlikte yaşıyorlar. BMMYK bölgedeki terk edilmiş evleri satın almaya ve bu evleri mülteci ailelere hibe etmeye başlamış. Gürcistan hükümeti de Pankisi’deki mültecilere kişi başı aylık verdiği 11 Lari (yaklaşık 25 TL) ile yardımda bulunmaya çalışıyor. Hükümet ayrıca 13 Çeçen’e vatandaşlık verdi. Shrestha, yerel BMMYK’nın ve Mülteciler ve Sığınma Bakanlığı’nın yerel temsilcilerinin yardımıyla 31 mültecinin vatandaşlık başvurusu olduğunu ancak Gürcistan hükümetinin 18 başvuruyu reddettiğini söylüyor. BMMYK ise Gürcistan vatandaşlığı almak isteyen mültecileri destekleyici planlarını sürdürüyor.

BMMYK’nin partner kuruluşları bölgede çeşitli eğitim ve sağlık programları uyguluyor. Bir süre önce Duisi’de açılan Roddy Scott Vakfı yerel çocukların İngilizce öğrenmesine yardım ediyor. Roddy Scott, çatışmanın görmezden gelinen tarafını belgelemek için Pankisi geçidini Çeçenlerle birlikte geçmeye çalışırken Ruslar tarafından vurularak öldürülen Britanyalı bir araştırmacı gazeteciydi. Scott’ın ebeveynlerinin oğulları adına kurdukları vakıf, şimdi Pankisi Vadisi’nden okul çağındaki 120 çocuğa ücretsiz İngilizce dersleri veriyor. Vakfın İngilizce sınıfını ziyaret ettiğimde beşinci sınıflardan gelen bir soru yağmuruna tutuldum: Nerelisin? İşini seviyor musun (çocuklar gazeteciliğin ne olduğunu çok iyi biliyorlar, zira Scott’ın hikayesini kalplerinde hissediyorlar)? Sebze sever misin? Kaç yaşındasın? Çeçen bir gençle evlenir misin?

Ayrılık anı son söz öğrencilerden birisinden geliyor: “Evlenmeye karar verdiğinizde, Pankisi’ye gelmeli ve bir Çeçen genci seçmelisiniz. Çeçenler en cesur erkeklerdir!”

09.11.2009

Lizaveta Zhahanina – The Georgian Times